بهداشت مادر و کودک

بهداشت مادر و کودک

رابطه نوزاد و مادر

نخستین مطالعات درباره عکس العمل نوزادان در رفتارهای اجتماعی، به حدود ۴۰سال پیش برمی گردد. مادران باید این موضوع را مدنظر داشته باشند که فرزند آنها یک عروسک نیست که از درک رفتار دیگران در واکنش در برابر آنها عاجز باشد، بلکه او به خوبی تمام مسائل پیرامون خود را می فهمد. نوزاد حتی از دوران جنینی تمام احساسات و هیجانات را درک کرده و آنها را درحافظه خود نگه می دارد. به علاوه حتی قبل از تولد، یک واکنش متقابل بین مادر و جنین وجود دارد و باید گفت که حداقل نیمی از رفتار و سلوک کودک مانند پدر و مادر است. از نخستین روزهای تولد، نوزاد قادر است به رفتارهای والدین پاسخ دهد. به کمک حواس پنجگانه می تواند همه احساسات را شناخته و به روش مختلف با اطرافیانش ارتباط برقرار کند. روابط اجتماعی و عاطفی، جایگاهی ویژه در مراحل ابتدایی رشد کودک دارد. از بدو تولد، نوزاد حالت روحی و واکنش های خاصی ابراز می کند. این مجموعه گرایشات ذاتی، خلق و خوی او را شکل می دهند.

نخستین روزهای تولد نوزاد، جوی مبهم و خلائی عاطفی را برای مادر به وجود می آورد که همین حالات به مرور سرچشمه مهر و محبت مادر می شود. تلاقی نگاه های مادر و کودک، در تقویت این علاقه بسیار تاثیرگذار است. غریزه مادری بلافاصله پس از تولد طفل برانگیخته نمی شود. چند روز اول پس از تولد نوزاد، مادر احساس خستگی می کند و از اینکه نتواند سلامت کودکش را حفظ کند، نگران و مضطرب است. او با این توجیه که اطرافیان مراقب فرزندش هستند، خود را تسلی می دهد.
تحقیقات دیگری نیز دراین زمینه گویای این مطلب است که  رفتارهای صمیمانه مادر با فرزندش، تا چه حد در رشد شخصیت او موثر است. این رفتارها نسبت به توانایی مادر در تامین نیازهای کودکش تعریف می شود. بعضی از مادران با محبت و آرامش و برخی دیگر با سختگیری و جدیت، به این خواسته ها پاسخ می گویند. رفتارهای متقابل مادر و نوزاد، به اعمال پزشکان و پرستاران در هنگام وضع حمل مادر نیز بستگی دارد. تا چند سال پیش، پس از زایمان نوزاد را کنار مادر نمی گذاشتند و این ارتباط نادیده گرفته می شد که همین امر می توانست مانعی درایجاد رابطه مطلوب باشد.

هر مادری هزاران راه و روش برای آرام کردن کودک خود می شناسد، اما نکته مهم این است که همه این رفتارها از یک دلبستگی واحد نشات می گیرد که کودک آن را به خوبی درک می کند.
بدین ترتیب کودک خیلی زود بین احساسات متفاوت خود ارتباط برقرار می کند که همین رابطه باعث خلق تصویری از یک مادر آرام و مطمئن در ذهن او می شود. در طول دو ماهه اول، مادر درپاسخ به رفتارهای کودک واکنش های مختلفی نشان می دهد که این رفتارها از طرفی عکس العمل های جدیدی از کودک را درپی دارد. از این روند خود به خود به کودک می آموزد که واکنش اطرافیان در برابر هر نوع از رفتارهای او چگونه است. همچنین رابطه عاطفی مادر و نوزاد درخلال این رفتارها، قدرت یادگیری کودک را تسریع می کند. دراین صورت نوزاد می تواند اطلاعات و مسائل مختلفی را فراگرفته، به خاطر بسپارد، ویژگی های یک موضوع را در یک زمان خاص درک کند و احساسات گوناگون پدر ومادر مانند خشم، شادی، غم و… را بشناسد.
گرچه نمی توان انکار کرد که یک رابطه ویژه بین مادر و جنین در طول دوران بارداری و پس از زایمان، وجود دارد، اما به این معنا نیست که محبت و علاقه به کودک، صرفا به ویژگی های بیولوژیک مادر مربوط می شود. محققان به این نتیجه رسیده اند که درخانواده هایی که پدر به اندازه مادر و یا حتی بیش از او، به امور کودک رسیدگی می کند، علاقه و وابستگی نوزاد به پدر درست مانند حالت طبیعی که نوزاد این احساس را به مادر دارد، است. حتی ممکن است همین حالت برای هر شخصی که نیازهای اساسی و احساسی او را تامین کند نیز شکل گیرد.
نوزاد در بدو تولد این آمادگی را دارد که با هر کسی ارتباط برقرار کند؛ مشروط بر این که چنین شخصی کاملا رفتارهای او را شناخته و نیازهای او را برآورده کند. به طور کلی، خوب است که بزرگترها به بهترین روشی که برای کودک خوشایند است مانند آرام و با لحن کودکانه صحبت کردن، حرکت دادن دست ها و… با او ارتباط برقرار کنند.
یک متخصص نوزادان با تاکید بر ضرورت تماس مستقیم نوزاد با مادر در ساعات اولیه زندگی نوزادان گفت: آنچه در ساعت اول عمر می‌گذرد، در بقای نوزاد و بر رابطه آینده والدین با کودک بسیار اثرگذار است. بیش از ۹۰ درصد نوزادان در بدو تولد برای بقای خود نیاز به هیچ‌گونه مداخله درمانی ندارند. برای ارتقای سلامت مادر و نوزاد و ایجاد یا تحکیم دلبستگی مادرانه در این گروه از نوزادان، برقراری تماس پوست با پوست به محض تولد بسیار موثر است.

برای والدین، گاهی دلبستگی به نوزاد از دوره بارداری آغاز می‌شود و بعد از چند ماه انتظار با مشاهده و اولین تماس مستقیم با نوزاد، قوی‌تر می‌شود.

این دلبستگی ممکن است در بدو تولد و با دیدن نوزاد تجلی یابد یا به مرور زمان و بعد از آشنایی بیشتر با نوزاد ایجاد شود. در مجموع هر چه دلبستگی والدین به نوزاد زودتر و قوی‌تر ایجاد شود، مراقبت از نوزاد دلپذیرتر و بهتر می‌شود. یکی از مهم‌ترین عوامل در ایجاد این دلبستگی، مشاهده و شناخت واکنش‌های نوزاد است.

جدایی از نوزاد و تغییر رفتارهای مادرانه‌

جدایی هر نوزاد از مادرش در زمان تولد، باعث تغییر رفتار و مراقبت‌های مادرانه می‌شود. در پستانداران برای این جدایی زمان مشخصی وجود دارد که بعد از آن، گسستگی عاطفی به‌وجود آمده، دائم و غیرقابل ترمیم می‌شود.

در گذشته معمولا نوزاد به محض تولد از مادر جدا و در ساعات مقرر برای تغذیه نزد مادر آورده می‌شد. در مقابل این روش، روش دیگری مورد مطالعه قرار گرفت که در آن نوزاد سالم به محض تولد بدون وقفه و به مدت یک ساعت، در «تماس پوست با پوست» با مادرش قرار می‌گرفت.

تحقیقات نشان می‌دهد که یک ماه بعد و یک سال بعد از تولد، مادرانی که سابقه تماس زودهنگام پوست با پوست با نوزاد خود داشتند، رفتار مادرانه بیشتری را نشان می‌دهند.

کاهش خطر ابتلا به عفونت نوزاد

برای نوزاد، خطر ابتلا به عفونت در ساعات اول عمر، در اثر تماس پوست به پوست با مادر کاهش می‌یابد؛ چرا که باکتری‌های غیرپاتوژن از ابتدا شروع به تکثیر و کولونیزاسیون در پوست و روده نوزاد کرده و در نتیجه از رشد و تکثیر باکتری‌های بیماری‌زا پیشگیری می‌شود.

اولین تماس مادر و نوزاد باید تا زمانی که نوزاد تغذیه می‌کند ؛ ادامه یابد . این زمان تماس برای مادر و نوزاد بسیار ارزشمند بوده و بهتر است حتی‌الامکان بدون مزاحمت طی شود.

بسیاری از نوزادان این حرکات را در مدت ۱۰ دقیقه انجام می‌دهند. نوزاد ضمن تلاش‌های حرکتی خود لحظاتی را به استراحت می‌گذراند و سپس مجددا بدون نیاز به مداخله، آغاز به فعالیت می‌کند.

براساس تحقیقات سا‌ل‌های اخیر، اگر امکان برقراری این تماس برای نوزاد در لحظات بحرانی اول عمر مهیا شود، احتمال بهره‌بردن از تغذیه انحصاری با شیر مادر به میزان قابل ملاحظه‌ای افزایش یافته و مدت شیردهی طولانی‌تر می‌شود.

استرس در نوزاد

وزن کردن، حمام دادن نوزاد در بدو تولد، تزریقات واکسن و ویتامین باعث جدا شدن نوزاد از مادر و ایجاد استرس در نوزاد می‌شود. بهتر است این اقدامات را به بعد از انجام برقراری تماس اولیه به تعویق انداخت.

تماس مادر با نوزاد بلافاصله بعد از تولد، تحریک یک غریزه اولیه، حفظ تعادل حرارت بدن، عشق، امنیت و غذا را برای نوزاد به ارمغان می‌آورد. مزایای این امر در سلامت، حفظ جان هزاران نوزاد و میلیون‌ها تومان صرفه‌جویی در هزینه بهداشتی درمانی و تامین رفاه جامعه است. هزینه اثربخشی این اقدام، توانایی ایجاد نسلی است که در بهترین شرایط ممکن رشد و تکامل یافته‌اند.

مر اقبت مادرانه کانگورویی
این روش برای اولین بار توسط REY وMartinez در بوگاتای کلمبیا معرفی شد.که به عنوان جایگزینی برای مراقبت انکوباتوری ناقص ونامتناسب از نوزادان نارس که بر مشکلات اولیه فائق آمده بودندوفقط نیازهای تغذیه ای و رشدی داشتند اجرا شد. تقریبا دو دهه تحقیقات و تجربه نشان داده است که کاربرد KMC فراتراز یک جایگزینی برای مراقبت انکوباتوری است . بیشتر تجربیات و تحقیقات منتشر شده در مورد KMC از مراکز بهداشتی و مکانهائی که مراقبت به کمک کادر بهداشتی ماهر به اجراء در آمده ، جمع آوری شده است. همچنین سازمان بهداشت جهانی این روش را به عنوان یک روش مراقبت نوزاد نارس ، در سراسر جهان تایید نموده و آنرا قابل اجرا بیان کرده است و همچنین اعلام نموده است که از این روش می توان برای نوزادان رسیده هم سود جست .

KMC روش خاص مراقبت از شیرخواران کم وزن ویا نوزادان نارس با وزن کمتر از ۱۵۰۰ گرم میباشد. در این روش کودک بطور مداوم توسط مادر در تماس پوست به پوست نگهداری میشودو منحصرا تا حد امکان با شیر مادر تغذیه میشود. KMC از بیمارستان شروع ودر خانه نیز ادامه می یابد.

همه ساله حدود ۲۰ میلیون نوزاد با وزن پایین متولد میشوند.آمار تولد نوزادنارس یادارای اختلال رشد،در کشورهای کمتر توسعه یافته بسیار بالاست. اساساٌاین کشورهادرصد بالایی از مرگ و میر نوزادان را به خود اختصاص میدهند که تناوب و چگونگی توزیع آن با فقر این کشورها در ارتباط است.بنابراین مراقبت از چنین نوزادی ، باری بر سیستمهای اجتماعی و بهداشتی جامعه دارد.برای بسیاری ازنوزادان نارس مراقبتهای پزشکی خاص مورد نیاز است . مراقبت مادرانه آغوشی(KMC) روش موثری برای برآوردن نیازهای گوناگون نوزاد از قبیل حفظ درجه حرارت، تغذیه، محافظت از عفونت ، ایمنی ، عطوفت و تطابق بهتر وزودتر عمل بلع و ساکینگ و تنفس است .

اجزاء KMC:

۱_ تماس پوست به پوست :تماس پوست به پوست ممتد ومستمر بین مادر و نوزادش ، جزء اساسی KMC است.نوزاد بر روی سینه مادر و بین پستانهای او قرار داده میشود.

۲_تغذیه انحصاری با شیر مادر: شیر خوار در KMC منحصراً با شیر مادر تغذیه میشود.

۳- حمایت از ارتباط عاطفی نوزاد و مادر

فواید kmc برای نوزادان:

۱_تمام نوزادان در تماس پوست به پوست ،زودتر از انکوباتور به وضعیت ثبات می رسند.

۲_تنفس منظم تری دارند وکمتر مستعد ابتلا به آپنه می باشند.

۳_نوزاد در این روش ، کمتر مبتلا به عفونتهای بیمارستانی می گردد .

۴_تماس پوست به پوست طولانی بین مادر و نوزاد نارس و یا کم وزن ، کنترل دمایی موثری با کاهش خطر هیپوترمی را ایجاد می نماید.

۵-ضربان قلب نوزاد دارای ریتم منظمی می باشد.

۶-تغذیه انحصاری از شیر مادر بهتر برقرار می شود .

۷-وزن گیری این بچه ها بیش از ، بیماران بستری در انکوباتور می باشد.

۹- در این روش نوزاد کمتر گریه می کندو استرس کمتری دارد که این امر باعث افزایش هورمون سوماتواستاتین میشودکه موجب میشود خونریزی مغزی (که در نوزادان نارس امری شایع است)کمتر روی دهد.

۱۰-پیوندعاطفی بین مادرونوزاد زودتر برقرارشده و پایداری خلقی دراز مدت ایجاد می گردد.

۱۱- منظم شدن ریتم خواب و بیداری نوزاد.

۱۲-KMC باعث ترشح هورمونهای شبه مرفینی در مغز این نوزادان و تسکین دردهای شدید آنان می گردد.

فواید مراقبت کانگورویی برای مادر:

۱-تماس پوست به پوست در موقع تولد به مادر کمک می کند که بلافاصله با فرزندش مأنوس گردد.

۲- در این مادران اکسی توسین بیشتر ترشح می گردد که خود باعث آرامش مادر و کمک به ترشح تولید شیر می گردد.

۳-در زایمانهای زودرس مادر احساس گناه و هیجان می کندو مستعد افسردگی بعد از زایمان میباشد.گرفتن بچه در تماس با قفسه سینه اش به او کمک میکند که بتواند ادامه سن حاملگی فرزندش را کامل کند و امکان مراقبت بهتری به او بدهد همچنین باعث افزایش اعتماد به نفس و رضایت عمیق در مادر می شود.

۴-مادر مسئولیت فرزندش را به عهده میگیرد و وی در رأس تیم مراقبت کننده نوزادش قرار می گیرد.

۷-مادر از دوره های خواب عمیقتر و منظم تری برخوردار میشود.

توجه : در این روش پدر هم می تواند مشارکت داشته باشد(به خصوص در چند قلویی) و با انجام مراقبت کانگورویی بیشتر احساس آرامش و راحتی کندو ارتباط عاطفی بهتری با فرزندش برقرار خواهد نمود.

از طرفی KMC می تواند با استفاده از هر نوع لباس جلو باز و مطابق با فرهنگ بومی انجام شود. همچنین پیشبندهای خاصی برای این کار طراحی شده است که نوزاد نارس را برای ۶ هفته اول تولد و نوزاد رسیده را تا هنگام کنترل گردن، می تواند نگهداری نماید. این پیشبندها راحت ونخی می باشند.

نحوه انجام مراقبت کانگورویی:

۱-نوزاد باید بین سینه های مادر در حالت عمودی قرار داده شود.

۲-سر نوزاد باید به یک طرف برگردانده شده و در وضعیت کمی کشیده به عقب قرار گیرد.این وضعیت قرار گیری سر، به باز ماندن مجاری هوایی کمک میکند و اجازه تماس چشم به چشم بین مادر و فرزندش را نیز فراهم می آورد.

۳-مفاصل ران باید خم شده و در حالت باز و در وضعیت قورباغه ای قرار گیرند ، بازوها نیز بایستی به حالت خم شده در آیند.

۴-شکم نوزاد باید در سطح فوقانی شکم مادر قرار گیرد.تنفس مادر موجب تحریک نوزادمی شود، بنابراین امکان وقوع آپنه کاهش می یابد.

۵-قسمت پایین نوزادبایستی با پیشبند مورد نظر کاملا مطمئن بسته شود.

زمان شروع KMC

KMC میتواند به مجرد تثبیت وضعیت نوزاد شروع شود.نوزادان با بیماریهای حاد یا شیرخوارانی که نیاز به در مانهای ویژه دارند باید مطابق با دستورالعمل بخش ،تحت رسیدگی و مراقبت ویژه قرار گیرند.جلسات کوتاه KMC می تواند همراه با ادامه درمان پزشکی (تجویز مایعات وریدی، اکسیژن درمانی) شروع شود. امکان ادامه KMC در حالی که شیرخوار با لوله دهانی – معدی تغذیه می شود و یا تحت اکسیژن درمانی است، نیز می باشد.

طول مدتKMC

۱-تماس پوست به پوست باید در بخش نوزادان با تغییر تدریجی از مراقبت معمول به KMC ممتد شروع شود.

۲-باید از جلساتی که کمتر از یکساعت طول می کشند اجتناب شود، چرا که تکرار این کار ممکن است برای بچه تنش زا باشد.

۳-طول مدت تماس پوست به پوست باید بتدریج تا ۲۴ ساعت در روز افزایش یابد،این کار تنها بایستی برای تعویض کهنه نوزاد قطع شود.

توجه شود که با یک صندلی راحتی با پشتی قابل تنظیم و متحرک مادر می تواند KMC را در طول خواب واستراحت ادامه دهد.

معیارهای ترخیص و ادامه کا ام سی در منزل:

۱-سلامتی عمومی مناسب شیرخوار و عدم وجود شواهدی دال بر عفونت.

۲-انجام خوب تغذیه ، تغذیه انحصاری و یا ارجح با شیر مادر.

۳-روند وزن گیری حداقل ۲۰-۱۵ گرم/کیلوگرم/روز برای حداقل سه روز متوالی.

۴-حفظ درجه حرارت بدن به طور رضایت بخش برای حداقل سه روز متوالی در دمای اطاق.

۵-اطمینان مادر و اعضای خانواده در مراقبت از نوزاد به روش KMC و درخواست جهت مراجعه و پیگیری مرتب.

زمان قطع KMC

KMC تا زمانی که مادر وشیرخوار در این حالت احساس راحتی می کنند، ادامه می یابد.اغلب هنگامی که سن حاملگی به حد ترم برسد و یا وزنش به حدود ۲۵۰۰ گرم برسد،این روش مطلوب است.

پیگیریهای بعد از ترخیص :

پیگیری از نزدیک یکی از پیش شرطهای اساسی KMC است.به طور کلی ،شیرخوار تا زمانی که به هفته ۳۷ الی ۴۰ داخل رحمی برسد و یا تا زمانی که وزن کودک به حدود ۳ کیلوگرم برسد، بایستی هفته ای یکبار یا دوبار تحت ویزیت ومراقبت قرار گیرد.بعد از آن پیگیری بیمار هر ۲ الی ۴ هفته یکبار کافی خواهد بود تا زمانی که به ۳ ماهگی برسد.

کمی او را در گهواره گذاشته بگردانید.

سعی کنید او را حمام کنید

اگر می تواند بنشیند او را در جای بزرگی بنشانید.

او را نوازش کنید.

از همسرتان کمک بگیرید.

گاهی او را در اتومبیل سوار کنید و بگردانید و محیط و فضای او را تغییر دهید.

با یک پزشک مشورت نمائید.

چرا کودک گریه میکند؟

تنها راهی که نوزادان نیازهای خود را به اطرافیان اعلام می دارند گریه کردن است آنها در حال گریه نباید به حال خود رها شوند.

دلایل گریه نوزادان :

۱- گرسنگی معمولی ترین علت گریه است.

۲- نیاز برای امنیت، او گاه احتیاج دارد احساس امنیت نظیر احساسی که در شکم مادر داشت داشته باشد کودکانی که زایمانشان دشوار بوده یا ناخوش هستند بیشتر حساسند و نیاز به نگهداری طولانی در بغل دارند.

۳- ناراحتی گوارشی مثل نفخ،گاهی بعلت رژیم غذایی مادر دستگاه گوارش نوزاد آزرده می شود

۴-خیس بودن جای نوزاد

۵- ناراحت بودن از سرما یا گرما

۶- بروز عواطف،گاهی نوزادان نیز بیقرار و دلتنگ می شوند.اگر شما در آن زمان کودک را در آغوش گرفته و ماساژ دهید موثر است.

۷- رفتار مادر،مادرانی که حساس هستند کودک آنها نیز تحریک پذیرتر و حساس تر است.

اهمیت تغذیه با شیر مادر

تغذیه با شیر مادر به ایجاد رابطه عاشقانه و صمیمی میان مادر و کودک کمک می کند و باعث می شود مادران از لحاظ احساس و عواطف خود را غنی احساس کنند . تماس نزدیک زودرس بلافاصله پس از زایمان به استحکام این رابطه کمک می کند. این رابطه پیوند عاطفی ( Bonding) نامیده می شود .

اگر تماس زودرس بین مادر و کودک و تغذیه با شیر مادر بلافاصله پس از زایمان برقرار شود ، کودکان کمتر گریه کرده و رشد و نمو سریعتر خواهند داشت .

مادرانی که شیر می دهند نسبت به شیرخوار خود محبت بیشتری نشان داده ودرمورد مراقبت کودک و تغذیه او با شیر مادر در شب ، خیلی کمتر شکایت می کنند و همچنین نسبت به کودکانشان کمتر بد‌رفتاری ( کودک آزاری) کرده و یا آنان را ترک می کنند .

بررسی های متعددی نشان داده که تغذیه با شیر مادر به ارتقاء ضریب هوشی کودکان کمک می کند . نوزادان کم وزن که در هفته های اول زندگی با شیر مادر تغذیه می شوند ، در سالهای بعدی نسبت به کودکانی که با شیر مصنوعی تغذیه شده اند، از بهره هوشی بالاتری برخوردارند.